Immaterieel erfgoed maakt deel uit van cultureel erfgoed, evenals materieel erfgoed.
Cultureel erfgoed is ‘een verzamelnaam voor monumenten en verzamelingen met een grote
cultuurhistorische betekenis’. Deze sporen uit het verleden zijn zichtbaar en tastbaar
aanwezig. Immaterieel erfgoed kunnen we definiëren als tradities, rituelen, gebruiken en
ambachten die mensen niet verloren willen laten gaan en die ze willen doorgeven aan
volgende generaties.
In dit artikel gaan we dieper in op immaterieel erfgoed; voor meer informatie over cultureel
erfgoed in het algemeen, zie het artikel met die titel.
Het woord ‘immaterieel’ zegt het al: hierbij gaat het om dingen die niet tastbaar zijn. Je kunt
bijvoorbeeld denken aan verhalen, legendes, gedichten, muziek en volksdansen, rituelen en
feesten, maar ook aan traditioneel vakmanschap op het gebied van textiel- of
houtbewerking of de bouwkunst.
Materieel en immaterieel erfgoed hebben veel met elkaar te maken. Bij materieel cultureel
erfgoed kun je denken aan gebouwen (bijvoorbeeld Rijksmonumenten), voorwerpen in
musea, archieven of archeologische vondsten. De daaraan verbonden gebruiken,
gewoonten en verhalen zijn immaterieel cultureel erfgoed.
De liederen, verhalen, rituelen en feesten die tot het immaterieel erfgoed behoren, kunnen
mensen tot steun zijn in hun dagelijks leven, vooral in moeilijke tijden. Het herinnert hen
eraan wie ze zijn, waar ze vandaan komen. Cultureel erfgoed, en dus ook immaterieel
erfgoed, kan mensen houvast bieden, steun en hoop. Denk aan het belang van het zingen
van het Wilhelmus, tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Maar immaterieel erfgoed is niet alleen verbonden met moeilijke tijden. Ook leuke en
gezellige activiteiten kunnen mensen een besef van identiteit geven, als volk of als
samenleving. Denk bijvoorbeeld aan festiviteiten als Pride Amsterdam en het van oorsprong
Antilliaanse Zomercarnaval dat jaarlijks gevierd wordt in steden als Rotterdam, of
activiteiten als het Midwinterhoorn blazen, heggenvlechten en carbidschieten.
Er is een landelijke Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed Nederland, waarop
bijgehouden wordt welke vormen van immaterieel erfgoed mensen in ons land zoal
beoefenen en welke er bewaard worden. Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed
Nederland (KIEN) beheert deze inventaris. Als je een vorm van immaterieel erfgoed
beoefent of erbij betrokken bent, kun je dat daar aanmelden. Een van de taken van het
centrum is om de kennis over immaterieel erfgoed te vergroten; dat kan plaatselijke
gemeenschappen helpen om hun immaterieel erfgoed levend te houden.
Het Bloemencorso in Zundert, de Boxmeerse Vaart en de Sint Maartensviering in Utrecht
kwamen als eerste op deze inventaris te staan. Sinds eind 2016 staat ook het beroep van
schaapherder op de lijst.
In het primair en secundair onderwijs wordt op allerlei manieren aandacht besteed aan
immaterieel erfgoed. Leerlingen luisteren naar verhalen, maken kennis met traditionele
ambachten, gewoonten en feesten uit allerlei culturen enzovoorts. KIEN besteedt op z’n
website www.immaterieelerfgoed.nl uitgebreid aandacht aan hoe leerkrachten deze
activiteiten kunnen integreren in hun lesprogramma en kunnen inhaken op de lesdoelen
waar ze aandacht aan moeten schenken.
Onderwijs over immaterieel erfgoed sluit met name goed aan bij kerndoel 56 voor het
primair onderwijs, het verwerven van kennis over en waardering krijgen voor aspecten van
cultureel erfgoed. Het sluit ook aan bij vakken als Burgerschapsonderwijs, Kunst en Cultuur,
en Mens en Maatschappij.
KIEN vindt het belangrijk dat kinderen en jongeren kennis maken met immaterieel erfgoed,
niet zomaar als doel op zichzelf, maar omdat dit hen ook helpt bij hun persoonlijke
ontwikkeling. Lessen over immaterieel erfgoed kunnen leerlingen helpen bij het vormen van
een eigen mening over hun eigen cultuur en andere culturen. Zo leren ze om respectvol om
te gaan met mensen die andere opvattingen hebben dan zijzelf.
Lessen over immaterieel erfgoed kunnen scholieren ook helpen bij de ontwikkeling van hun
creativiteit. Alle zintuigen kunnen erbij aan bod komen: horen, zien, ruiken, proeven en
beleven.
In oktober 2003 besloot de algemene vergadering van Unesco dat immaterieel cultureel
erfgoed beschermd moest worden. Een verdrag hierover werd van kracht in 2006, dat
inmiddels door 180 landen onderschreven is. Unesco stelde vervolgens in 2012 de
Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid op om
immaterieel erfgoed te beschermen.
Het verdrag onderscheidt vijf soorten immaterieel erfgoed: mondelinge overlevering;
allerlei vormen van theater; gewoontes, rituelen en feesten in een maatschappij; kennis en
gebruiken ten aanzien van de natuur en het heelal; traditionele ambachten.
Nederland ondertekende het verdrag in 2012, dus tien jaar geleden. Het is dit jaar ook 50
jaar geleden dat het Werelderfgoedverdrag van Unesco gesloten werd.
Het doel van het verdrag voor immaterieel erfgoed is dat elke lidstaat zich actief inspant om
zijn erfgoed op de lijst levend te houden. Er staat tot dusver één vorm van immaterieel
erfgoed uit Nederland op de lijst: het ambacht van molenaar.
KIEN heeft aantal jaren geleden het Sinterklaasfeest uitgeschreven uit de Inventaris
Immaterieel Erfgoed Nederland, dit op advies van haar eigen Toetsingscommissie. KIEN
geeft als reden dat het feest niet langer voldeed aan de ethische uitgangspunten van het
Unesco-verdrag voor immaterieel erfgoed.
Velen in de Nederlandse samenleving ervaren de figuur van Zwarte Piet namelijk als
discriminerend, hoewel de stichting Sint & Pietengilde nog steeds vindt dat Zwarte Piet als
historisch figuur niet discriminerend bedoeld is. De commissie vindt dat de stichting er
daarmee aan voorbijgaat dat ‘deze figuur een kwetsende uitwerking heeft op verschillende
groepen’.
Het Kenniscentrum wil het Sinterklaasfeest op een andere manier toch een plek geven in de
inventaris. Te denken valt aan zaken als surprises maken, Sinterklaasgedichtjes schrijven, de
schoen zetten, pakjesavond, Sinterklaasliedjes zingen en de (al dan niet lokale) intocht. Dat
alles kan in de inventaris opgenomen worden, zolang plaatselijke gemeenschappen hun
activiteiten bij het Kenniscentrum aanmelden. In lijn met het Unesco verdrag kan het
Kenniscentrum dat niet zelf doen.
Bij materieel cultureel erfgoed kun je denken aan gebouwen (bijvoorbeeld Rijksmonumenten), voorwerpen in musea, archieven of archeologische vondsten. De daaraan verbonden gebruiken, gewoonten en verhalen zijn immaterieel cultureel erfgoed. Hierbij gaat het dus om dingen die niet tastbaar zijn. Zie ook het artikel over cultureel erfgoed.
Volgens het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) is het van groot belang. De liederen, verhalen, rituelen en feesten die tot het immaterieel erfgoed behoren, kunnen mensen tot steun zijn in hun dagelijks leven, vooral in moeilijke tijden. Het kan mensen houvast bieden, steun en hoop. Het kan hen helpen zich verbonden te voelen met de geschiedenis van hun land.
Er is een landelijke Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed Nederland, waarop bijgehouden wordt welke vormen van immaterieel erfgoed mensen in ons land zoal beoefenen en welke er bewaard worden. Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) beheert deze inventaris.
Het Bloemencorso in Zundert, de Boxmeerse Vaart en de Sint Maartensviering in Utrecht kwamen als eerste op de Nederlandse lijst van immaterieel erfgoed te staan. Later werden onder andere toegevoegd: het beroep van schaapherder, Pride Amsterdam, het Zomercarnaval in Rotterdam, Midwinterhoorn blazen, heggenvlechten en carbidschieten.
Het primair onderwijs heeft de verplichting aandacht te schenken aan immaterieel erfgoed; dit komt naar voren in kerndoel 56: het verwerven van kennis over en waardering krijgen voor aspecten van cultureel erfgoed.
Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) besteedt op z’n website (www.immaterieelerfgoed.nl) uitgebreid aandacht aan hoe leerkrachten activiteiten als verhalen vertellen en kennismaken met traditionele ambachten kunnen integreren in hun lesprogramma.
Lessen over immaterieel erfgoed helpen kinderen en jongeren bij hun persoonlijke ontwikkeling. Ze leren hun eigen mening te vormen over hun eigen cultuur en die van anderen. Ze leren respectvol om te gaan met mensen die andere opvattingen hebben. Lessen over immaterieel erfgoed kunnen scholieren ook helpen bij de ontwikkeling van hun creativiteit. Alle zintuigen kunnen erbij aan bod komen: horen, zien, ruiken, proeven en beleven.
Unesco stelde in 2012 de ‘Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid’ op. Dit vloeide voort uit een verdrag dat Unesco-leden in 2006 sloten, met de intentie om immaterieel erfgoed te beschermen. Inmiddels hebben 180 landen dit verdrag onderschreven.
Het Unesco-verdrag onderscheidt vijf soorten immaterieel erfgoed: mondelinge overlevering; allerlei vormen van theater; gewoontes, rituelen en feesten in een maatschappij; kennis en gebruiken ten aanzien van de natuur en het heelal; traditionele ambachten.
Op de Unesco-lijst van immaterieel erfgoed komt Nederland één keer voor: het ambacht van molenaar. Het werd in 2017 ingeschreven op de Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid. Er is ook een landelijke Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed Nederland, die beheerd wordt door het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN).
Het Bloemencorso in Zundert, de Boxmeerse Vaart en de Sint Maartensviering in Utrecht stonden als eerste in de inventaris. Andere voorbeelden zijn het beroep van schaapherder, Pride Amsterdam, het Zomercarnaval in Rotterdam en het Midwinterhoorn blazen. De volledige lijst is te vinden op www.immaterieelerfgoed.nl
Tot enkele jaren geleden stond het Sinterklaasfeest op de lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed Nederland, maar het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN), verantwoordelijk voor het beheer van de lijst, heeft het eraf gehaald. De reden: de figuur van Zwarte Piet heeft ‘een kwetsende uitwerking op verschillende groepen’. Het voldoet niet langer aan de ethische uitgangspunten van het Unesco-verdrag voor immaterieel erfgoed.
Het Kenniscentrum wil het Sinterklaasfeest op een andere manier toch een plek geven in de inventaris. Zaken als surprises maken, Sinterklaasgedichtjes schrijven, de schoen zetten, pakjesavond, Sinterklaasliedjes zingen en de (al dan niet lokale) intocht kunnen erin opgenomen worden, zolang plaatselijke gemeenschappen hun activiteiten maar bij het Kenniscentrum aanmelden. In lijn met het Unesco verdrag kan het Kenniscentrum dat niet zelf doen.